دوره 34، شماره 4 - ( 4-1402 )
جلد 34 شماره 4 صفحات 222-215 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Ethics code: IR.UMSU.REC.1399.269
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Soleymani A, Lotfzadpak S, Behnemoon M, Hajizadeh R. INVESTIGATING THE HOSPITALIZATION RATE DUE TO UNCOMPENSATED HEART FAILURE IN THE MONTH OF RAMADAN AND THE MONTHS BEFORE AND AFTER IT IN AYATOLLAH TALEGHANI AND SEYED AL-SHOHDAI HOSPITALS, URMIA, IRAN. Studies in Medical Sciences 2023; 34 (4) :215-222
URL: http://umj.umsu.ac.ir/article-1-5888-fa.html
URL: http://umj.umsu.ac.ir/article-1-5888-fa.html
سلیمانی علی، لطف زاد پاک سهند، مهسا بهنمون، حاجی زاده رضا. بررسی میزان بستری به علت نارسایی قلبی جبران نشده در ماه رمضان و ماه‌های قبل و بعد آن در بیمارستان آیت الله طالقانی و سیدالشهدای ارومیه. مجله مطالعات علوم پزشکی. 1402; 34 (4) :215-222
استادیار قلب و عروق، دانشگاه علوم پزشکی ارومیه، ارومیه، ایران (نویسنده مسئول) ، hajizadh.reza@gmail.com
متن کامل [PDF 461 kb]
(544 دریافت)
| چکیده (HTML) (1684 مشاهده)
یافته‌ها
در این مطالعه توصیفی مقطعی، درمجموع پرونده 1315 بیمار که در بیمارستان طالقانی و سید الشهداء ارومیه در ماه‌های شعبان، رمضان و شوال سال‌های 1432 لغایت 1440 هجری قمری با تشخیص نارسایی قلبی جبران نشده بستری شده بودند موردبررسی قرار گرفت. از میان 1315 بیمار، 410 (31/2 درصد) در ماه رمضان، 499 نفر (37/9 درصد) یک ماه قبل از رمضان و 406 نفر (30/9 درصد) یک ماه بعد از رمضان بستری شده بودند.
از 735 بیمار مذکر، 278 نفر (37/8 درصد) در ماه شعبان، 231 نفر (31/4 درصد) در ماه رمضان و 226 نفر (30/7 درصد) در ماه شوال بستری شده بودند. از 580 بیمار مؤنث، 221 نفر (38/1 درصد) در ماه شعبان، 179 نفر (30/9 درصد) در ماه رمضان و 180 نفر (31 درصد) در ماه شوال بستری شده بودند. طبق آزمون آماری تفاوت معناداری بین جنس بیماران و ماه‌های بستری وجود ندارد (0/97= P) (نمودار 1).
میانگین سنی بیماران بستری شده در ماه رمضان 13/39 ± 71/966 سال، بیمارانی که یک ماه قبل از رمضان بستری شده بودند 13/20 ± 72/46 سال و بیمارانی که یک ماه بعد از رمضان بستری شده بودند 12/84 ± 72/72 سال بود (0/48= P) (جدول 1).
میانگین شاخص توده بدنی بیماران بستری شده با تشخیص نارسایی قلبی جبران نشده یک ماه قبل از رمضان 3/62 ±24/76 kg/m2، در ماه رمضان 2/85 ± 24/43 kg/m2 و یک ماه بعد از رمضان 3/02 ± 24/56 kg/m2 بود.. در مقایسه شاخص توده بدنی بیماران بستری در ماه رمضان با شاخص توده بدنی بیماران بستری شده یک ماه قبل از رمضان (0/36= P) و یک ماه بعد از رمضان (0/91= P) نیز تفاوت معناداری مشاهده نگردید (جدول 1).
از 796 نفر بیماران با نارسایی قلبی جبران نشده مبتلا به بیماری فشارخون بالا، 315 نفر (39/6 درصد) قبل از ماه رمضان، 232 نفر (29/1 درصد) در ماه رمضان و 249 نفر (31/3 درصد) بعد از ماه رمضان بستری شده بودند، (0/11= P). از 375 بیمار با نارسایی قلبی جبران نشده مبتلا به دیابت، 141 نفر (37/6 درصد) قبل از ماه رمضان، 117 نفر (31/2 درصد) در ماه رمضان و 117 نفر (31/2 درصد) بعد از ماه رمضان بستری شده بودند، تفاوت معناداری بین بیماری دیابت و بازه زمانی بستری بیماران با نارسایی قلبی جبران نشده وجود ندارد (0/98= P) (جدول 2).
.png)
نمودار (1): توزیع فراوانی نسبی جنس بیماران بستری شده در سه بازه زمانی
جدول (1): مقایسه میانگین و انحراف معیار سن (سال) و BMI (kg/m2) بیماران با تشخیص نارسایی قلبی جبران نشده بستری شده در سه بازه زمانی
جدول (2): مقایسه توزیع فراوانی مطلق و نسبی مشخصات بالینی بیماران با تشخیص نارسایی قلبی جبران نشده بستری شده در سه بازه زمانی
جدول (3): مقایسه میانگین و انحراف معیار LDL، HDL و TG بیماران با تشخیص نارسایی قلبی جبران نشده بستری شده در سه بازه زمانی
بحث و نتیجه‌گیری
متن کامل: (788 مشاهده)
مقدمه
نارسایی قلبی ازجمله شایع‌ترین بیماریهای مزمن و از علـل مهم مرگومیر سالمندان در سراسر دنیـا و یک مشکل مهم بهداشتی است که موجب تحمیل هزینه‌های زیادی برای افراد جامعه و سیستم بهداشتی و درمانی میشود (1). نارسایی قلبی یک وضعیت پاتوفیزیولوژیک است که در آن قلـب قـادر بـه تخلیـه کـافی خـون، متناسـب بـا متابولیـسم به افت‌های بدن نیست (2). این ناتوانی قلب در خون‌رسانی، منجر به بروز علائم متعددی نظیر تنگی نفس، سرگیجه، آنژین صـدری، آدم و آسیت میشود. در نارسایی قلبی جبران شده علائم ذکرشده همچون خستگی و تنگی نفس و آدم، به حالت پایدار بوده و یا برطرف میشوند. اما این علائم در نارسایی حاد جبران نشده وخیمتر میشوند و فرد نیازمند دریافت درمان دارویی در وضعیت بستری است. (3).
میزان بستری مجدد 6 ماه پس از ترخیص، حدود 44 درصد تخمین زده شده است (4). نیمی از بیمـاران مبـتلا به نوع شدید نارسایی قلبی، در طول سال اول پـس از تـشخیص و نیمــی از بیمــاران نارســایی قلبــی در مــدت 4 ســال از زمــان تشخیص بیماری فوت می‌کننـد (5). به‌طورکلی با توجه به پیشآگهی ضعیف بیماران مبتلا به نارسایی قلبی باوجود درمانهای جدید نارسایی قلبی، ارتقاء کیفیـت زنـدگی، کـاهش طـول مـدت بـستری و کـاهش مرگومیر مبتلایـان بـه نارسـایی قلبـی از مهم‌تــرین چالش‌های سیستم مراقبت‌های بهداشتی محسوب میشود (6،7).
برای مسلمانان، روزهداری در ماه رمضان یکی از پنج رکن اسلام است که شامل پرهیز از خوردن غذا و نوشیدن، روابط زناشویی و استعمال دخانیات، از طلوع تا غروب خورشید است (8). در دین اسلام، همه افراد بالغ و توانا مکلف به روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان هستند. البته افرادی که ممکن است سلامت جسمی آنها با روزه گرفتن در معرض خطر قرار بگیرد، از روزهداری معاف شده‌اند. ازاین‌رو افرادی مبتلا به بیماریهای مزمن و یا پرخطر هستند، بهتر است از روزه گرفتن پرهیز کنند. بااین‌حال بسیاری از مسلمانان در مواردی برخلاف توصیه‌های پزشکی بر روزه گرفتن اصرار دارند (8،9).
در این ماه تغییر الگوهای تغذیه‌ای و زمان‌بندی غذا خوردن، باعث تغییر در سبک زندگی میشود که موجب دریافت کالری روزانه در دو وعده غذایی اصلی (سحر و افطار) میشود. همچنین برنامه مصرف داروهای روزانه، مدت‌زمان خوابیدن و سطح فعالیتهای بدنی افراد تغییر پیدا میکند که متعاقب این تغییرات ممکن است بیماران مبتلا به بیماریهای قلبی و عروقی را تحت تأثیر قرار گیرند (10).
بسیاری از داروهای قلبی می‌توانند افت فشارخون را القاء کنند و سنکوپ را تشدید کنند. همچنین اگر دوز دارو توسط بیمارانی که سعی در تسهیل روزهداری دارند تغییر داده شود، ممکن است با کم‌آبی بدن یا کوتاه شدن فاصله بین دوزهای یک دارو نوسانات فشار ایجاد شود (11).
از سوی دیگر، گزارشهای متعددی نشان داده‌اند که وضعیت همودینامیکی بیماران مبتلا به نارسایی حاد قلبی، پس از روزهداری، ثابت می‌ماند و بدتر نمی‌شود (12،13). طبق مطالعهای که در عربستان سعودی بر تأثیر روزهداری در ماه رمضان بر علائم نارسایی قلبی در بیماران مبتلا به نارسایی قلبی با کسر جهشی کاهش یافته (HFrEF) انجام‌شده، طبقهبندی عملکردی انجمن قلب نیویورک (NYHA functional classification) در 92 درصد بیمارانی که در ماه رمضان روزه میگرفتند، بهبودیافته و یا بدون تغییر بوده است (14).
با توجه به آمارهای بالای روزهداری در جهان اسلام در ماه رمضان (بیش از یک میلیارد مسلمان)، در زمینه بررسی تأثیرات روزهداری بر بیماریهای قلبی و عروقی، خصوصاً بیماری نارسایی قلبی به‌عنوان یک بیماری با پیشآگهی نامطلوب، مطالعات کمی انجام شده است. به همین دلیل، مطالعهای را به هدف بررسی میزان بستری بیماران مبتلا به نارسایی قلبی حاد جبران نشده در طی 3 ماه قمری (شعبان، رمضان و شوال) بین سال‌های 1432 تا 1440 هجری قمری، طراحی کردیم.
میزان بستری مجدد 6 ماه پس از ترخیص، حدود 44 درصد تخمین زده شده است (4). نیمی از بیمـاران مبـتلا به نوع شدید نارسایی قلبی، در طول سال اول پـس از تـشخیص و نیمــی از بیمــاران نارســایی قلبــی در مــدت 4 ســال از زمــان تشخیص بیماری فوت می‌کننـد (5). به‌طورکلی با توجه به پیشآگهی ضعیف بیماران مبتلا به نارسایی قلبی باوجود درمانهای جدید نارسایی قلبی، ارتقاء کیفیـت زنـدگی، کـاهش طـول مـدت بـستری و کـاهش مرگومیر مبتلایـان بـه نارسـایی قلبـی از مهم‌تــرین چالش‌های سیستم مراقبت‌های بهداشتی محسوب میشود (6،7).
برای مسلمانان، روزهداری در ماه رمضان یکی از پنج رکن اسلام است که شامل پرهیز از خوردن غذا و نوشیدن، روابط زناشویی و استعمال دخانیات، از طلوع تا غروب خورشید است (8). در دین اسلام، همه افراد بالغ و توانا مکلف به روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان هستند. البته افرادی که ممکن است سلامت جسمی آنها با روزه گرفتن در معرض خطر قرار بگیرد، از روزهداری معاف شده‌اند. ازاین‌رو افرادی مبتلا به بیماریهای مزمن و یا پرخطر هستند، بهتر است از روزه گرفتن پرهیز کنند. بااین‌حال بسیاری از مسلمانان در مواردی برخلاف توصیه‌های پزشکی بر روزه گرفتن اصرار دارند (8،9).
در این ماه تغییر الگوهای تغذیه‌ای و زمان‌بندی غذا خوردن، باعث تغییر در سبک زندگی میشود که موجب دریافت کالری روزانه در دو وعده غذایی اصلی (سحر و افطار) میشود. همچنین برنامه مصرف داروهای روزانه، مدت‌زمان خوابیدن و سطح فعالیتهای بدنی افراد تغییر پیدا میکند که متعاقب این تغییرات ممکن است بیماران مبتلا به بیماریهای قلبی و عروقی را تحت تأثیر قرار گیرند (10).
بسیاری از داروهای قلبی می‌توانند افت فشارخون را القاء کنند و سنکوپ را تشدید کنند. همچنین اگر دوز دارو توسط بیمارانی که سعی در تسهیل روزهداری دارند تغییر داده شود، ممکن است با کم‌آبی بدن یا کوتاه شدن فاصله بین دوزهای یک دارو نوسانات فشار ایجاد شود (11).
از سوی دیگر، گزارشهای متعددی نشان داده‌اند که وضعیت همودینامیکی بیماران مبتلا به نارسایی حاد قلبی، پس از روزهداری، ثابت می‌ماند و بدتر نمی‌شود (12،13). طبق مطالعهای که در عربستان سعودی بر تأثیر روزهداری در ماه رمضان بر علائم نارسایی قلبی در بیماران مبتلا به نارسایی قلبی با کسر جهشی کاهش یافته (HFrEF) انجام‌شده، طبقهبندی عملکردی انجمن قلب نیویورک (NYHA functional classification) در 92 درصد بیمارانی که در ماه رمضان روزه میگرفتند، بهبودیافته و یا بدون تغییر بوده است (14).
با توجه به آمارهای بالای روزهداری در جهان اسلام در ماه رمضان (بیش از یک میلیارد مسلمان)، در زمینه بررسی تأثیرات روزهداری بر بیماریهای قلبی و عروقی، خصوصاً بیماری نارسایی قلبی به‌عنوان یک بیماری با پیشآگهی نامطلوب، مطالعات کمی انجام شده است. به همین دلیل، مطالعهای را به هدف بررسی میزان بستری بیماران مبتلا به نارسایی قلبی حاد جبران نشده در طی 3 ماه قمری (شعبان، رمضان و شوال) بین سال‌های 1432 تا 1440 هجری قمری، طراحی کردیم.
مواد و روش کار
این مطالعه توصیفی-مقطعی، در سه بازه زمانی ماه‌های شعبان، رمضان و شوال سال‌های 1432 تا 1440 هجری قمری (تیرماه 1390 تا تیرماه 1398)، بیماران بستری در بیمارستان آیت ا... طالقانی و سید الشهداء ارومیه با تشخیص نارسایی قلبی جبران نشده شناسایی و موردبررسی قرار گرفتند. این طرح تحقیقاتی، با تأیید کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی ارومیه، انجام گرفت.
پروندۀ این بیماران از بایگانی بیمارستان استخراج شد و اطلاعات دموگرافیک و بالینی بیماران شامل سن، جنس، سابقه استعمال دخانیات، وزن و قد (شاخص توده بدنی)، سابقه بیماری قبلی، پرفشاری خون، دیس‌لیپیدمی، دیابت ملیتوس ثبت گردید. همچنین یافتههای آزمایشگاهی نظیر میانگین سطح LDL، HDL و تری گلیسرید جمع‌آوری و ثبت گردید. تعداد بستری‌ها با تشخیص نارسایی قلبی جبران نشده و همچنین متغیرهای موردمطالعه با استفاده از آزمون‌های آماری مقایسه شد. پرونده‌های ناقص از مطالعه کنار گذاشته شدند. معیارهای ورود به مطالعه بستری با تشخیص نارسایی جبران نشده قلبی و داشتن LVEF بین 35 تا 50 درصد بود. معیارهای خروج از مطالعه شامل بیمارانی که هم‌زمان دارای بیماری حاد دیگر نظیر بیماری عفونی، پنومونی، سکته حاد قلبی، نارسایی حاد کلیه بودند تعریف شد. این مطالعه با اخذ کد اخلاق IR.UMSU.REC.1399.269 انجام شد. کلیه اطلاعات بیماران محرمانه بوده و طرح حاضر هیچ هزینه اضافی به بیمار تحمیل نکرد.
تجزیه‌وتحلیل اطلاعات آماری توسط نرم‌افزار SPSS 16 انجام شد. برای متغیرهای کیفی از آزمون مجذور کای و برای متغیرهای کمی از آزمون t مستقل استفاده شد. P-value زیر 0/05 ازلحاظ آماری معنادار تلقی شد.
پروندۀ این بیماران از بایگانی بیمارستان استخراج شد و اطلاعات دموگرافیک و بالینی بیماران شامل سن، جنس، سابقه استعمال دخانیات، وزن و قد (شاخص توده بدنی)، سابقه بیماری قبلی، پرفشاری خون، دیس‌لیپیدمی، دیابت ملیتوس ثبت گردید. همچنین یافتههای آزمایشگاهی نظیر میانگین سطح LDL، HDL و تری گلیسرید جمع‌آوری و ثبت گردید. تعداد بستری‌ها با تشخیص نارسایی قلبی جبران نشده و همچنین متغیرهای موردمطالعه با استفاده از آزمون‌های آماری مقایسه شد. پرونده‌های ناقص از مطالعه کنار گذاشته شدند. معیارهای ورود به مطالعه بستری با تشخیص نارسایی جبران نشده قلبی و داشتن LVEF بین 35 تا 50 درصد بود. معیارهای خروج از مطالعه شامل بیمارانی که هم‌زمان دارای بیماری حاد دیگر نظیر بیماری عفونی، پنومونی، سکته حاد قلبی، نارسایی حاد کلیه بودند تعریف شد. این مطالعه با اخذ کد اخلاق IR.UMSU.REC.1399.269 انجام شد. کلیه اطلاعات بیماران محرمانه بوده و طرح حاضر هیچ هزینه اضافی به بیمار تحمیل نکرد.
تجزیه‌وتحلیل اطلاعات آماری توسط نرم‌افزار SPSS 16 انجام شد. برای متغیرهای کیفی از آزمون مجذور کای و برای متغیرهای کمی از آزمون t مستقل استفاده شد. P-value زیر 0/05 ازلحاظ آماری معنادار تلقی شد.
یافته‌ها
در این مطالعه توصیفی مقطعی، درمجموع پرونده 1315 بیمار که در بیمارستان طالقانی و سید الشهداء ارومیه در ماه‌های شعبان، رمضان و شوال سال‌های 1432 لغایت 1440 هجری قمری با تشخیص نارسایی قلبی جبران نشده بستری شده بودند موردبررسی قرار گرفت. از میان 1315 بیمار، 410 (31/2 درصد) در ماه رمضان، 499 نفر (37/9 درصد) یک ماه قبل از رمضان و 406 نفر (30/9 درصد) یک ماه بعد از رمضان بستری شده بودند.
از 735 بیمار مذکر، 278 نفر (37/8 درصد) در ماه شعبان، 231 نفر (31/4 درصد) در ماه رمضان و 226 نفر (30/7 درصد) در ماه شوال بستری شده بودند. از 580 بیمار مؤنث، 221 نفر (38/1 درصد) در ماه شعبان، 179 نفر (30/9 درصد) در ماه رمضان و 180 نفر (31 درصد) در ماه شوال بستری شده بودند. طبق آزمون آماری تفاوت معناداری بین جنس بیماران و ماه‌های بستری وجود ندارد (0/97= P) (نمودار 1).
میانگین سنی بیماران بستری شده در ماه رمضان 13/39 ± 71/966 سال، بیمارانی که یک ماه قبل از رمضان بستری شده بودند 13/20 ± 72/46 سال و بیمارانی که یک ماه بعد از رمضان بستری شده بودند 12/84 ± 72/72 سال بود (0/48= P) (جدول 1).
میانگین شاخص توده بدنی بیماران بستری شده با تشخیص نارسایی قلبی جبران نشده یک ماه قبل از رمضان 3/62 ±24/76 kg/m2، در ماه رمضان 2/85 ± 24/43 kg/m2 و یک ماه بعد از رمضان 3/02 ± 24/56 kg/m2 بود.. در مقایسه شاخص توده بدنی بیماران بستری در ماه رمضان با شاخص توده بدنی بیماران بستری شده یک ماه قبل از رمضان (0/36= P) و یک ماه بعد از رمضان (0/91= P) نیز تفاوت معناداری مشاهده نگردید (جدول 1).
از 796 نفر بیماران با نارسایی قلبی جبران نشده مبتلا به بیماری فشارخون بالا، 315 نفر (39/6 درصد) قبل از ماه رمضان، 232 نفر (29/1 درصد) در ماه رمضان و 249 نفر (31/3 درصد) بعد از ماه رمضان بستری شده بودند، (0/11= P). از 375 بیمار با نارسایی قلبی جبران نشده مبتلا به دیابت، 141 نفر (37/6 درصد) قبل از ماه رمضان، 117 نفر (31/2 درصد) در ماه رمضان و 117 نفر (31/2 درصد) بعد از ماه رمضان بستری شده بودند، تفاوت معناداری بین بیماری دیابت و بازه زمانی بستری بیماران با نارسایی قلبی جبران نشده وجود ندارد (0/98= P) (جدول 2).
از 320 بیمار با نارسایی قلبی جبران نشده سیگاری، 127 نفر (39/7 درصد) قبل از ماه رمضان و 106 نفر (33/1 درصد) در ماه رمضان و 87 نفر (27/2) بعد از ماه رمضان بستری شده بودند، تفاوت معناداری بین سیگاری بودن و تعداد بیماران بستری شده در بازه زمانی بستری بیماران با نارسایی قلبی جبران نشده وجود ندارد (0/24= P) (جدول 2).
میانگین سطح LDL بیماران یک ماه قبل از رمضان 28/88 ± 75/32 Mmol/lL، در ماه رمضان 61/03 ± 78/16 Mmol/lL و یک ماه بعد از رمضان 12/79 ± 90/83Mmol/lL بود (0/27= P) و میانگین سطح HDL بیماران یک ماه قبل از رمضان 13/39 ± 39/60Mmol/lL و در ماه رمضان 13/90 ± 39/27 Mmol/lL و یک ماه بعد از رمضان 13/81 ± 39/91 Mmol/lL بود (0/08=P). در مقایسه دوبه‌دو سطح LDL و HDL خون این بیماران در ماه رمضان با نظیر این بیماران در یک ماه قبل از ماه رمضان و یک ماه بعد از رمضان تفاوت معناداری مشاهده نگردید (برای LDL به ترتیب؛ P =0/77 و 0/71= P و برای HDL به ترتیب؛ =0/97 P و 88/0= P) (جدول 3).
میانگین سطح TG یک ماه قبل از رمضان 57/92 ± 101/59Mmol/lL و در بیماران بستری شده در ماه رمضان 55/99 ± 95/58 Mmol/lL و در بیماران بستری شده یک ماه بعد از رمضان 73/13 ± 104/96 Mmol/lL بود (0/09= P). در مقایسه دوبه‌دو سطح TG خون بیماران در یک ماه قبل از ماه رمضان با سطح TG خون بیماران بستری در ماه رمضان (0/3= P) و همچنین در مقایسه سطح TG خون این بیماران در ماه رمضان با یک ماه بعد از رمضان نیز تفاوت معناداری مشاهده نگردید (0/11= P) (جدول 3).
میانگین سطح LDL بیماران یک ماه قبل از رمضان 28/88 ± 75/32 Mmol/lL، در ماه رمضان 61/03 ± 78/16 Mmol/lL و یک ماه بعد از رمضان 12/79 ± 90/83Mmol/lL بود (0/27= P) و میانگین سطح HDL بیماران یک ماه قبل از رمضان 13/39 ± 39/60Mmol/lL و در ماه رمضان 13/90 ± 39/27 Mmol/lL و یک ماه بعد از رمضان 13/81 ± 39/91 Mmol/lL بود (0/08=P). در مقایسه دوبه‌دو سطح LDL و HDL خون این بیماران در ماه رمضان با نظیر این بیماران در یک ماه قبل از ماه رمضان و یک ماه بعد از رمضان تفاوت معناداری مشاهده نگردید (برای LDL به ترتیب؛ P =0/77 و 0/71= P و برای HDL به ترتیب؛ =0/97 P و 88/0= P) (جدول 3).
میانگین سطح TG یک ماه قبل از رمضان 57/92 ± 101/59Mmol/lL و در بیماران بستری شده در ماه رمضان 55/99 ± 95/58 Mmol/lL و در بیماران بستری شده یک ماه بعد از رمضان 73/13 ± 104/96 Mmol/lL بود (0/09= P). در مقایسه دوبه‌دو سطح TG خون بیماران در یک ماه قبل از ماه رمضان با سطح TG خون بیماران بستری در ماه رمضان (0/3= P) و همچنین در مقایسه سطح TG خون این بیماران در ماه رمضان با یک ماه بعد از رمضان نیز تفاوت معناداری مشاهده نگردید (0/11= P) (جدول 3).
جدول (1): مقایسه میانگین و انحراف معیار سن (سال) و BMI (kg/m2) بیماران با تشخیص نارسایی قلبی جبران نشده بستری شده در سه بازه زمانی
| متغیر | یک ماه قبل از رمضان | ماه رمضان | یک ماه بعد از رمضان | P |
| سن (سال) | 13/39 ± 71/966 | 13/20 ± 72/46 | 12/84 ± 72/72 | 0/48 |
| BMI (kg/m2) | ±3/62 24/74 | 2/85 ± 24/43 | 3/02 ± 24/56 | 0/32 |
| فشارخون بالا | بستری بر اساس ماه بستری، تعداد (%) |
||||
| قبل از رمضان | رمضان | بعد از رمضان | جمع کل | P | |
| دارد | 315 (39/6) | 232 (29/1) | 249 (31/3) | 796 (100) | 0/11 |
| ندارد | 184(35/4) | 178 (34/3) | 157 (30/3) | 519 (100) | |
| جمع کل | 499 (37/9) | 410 (31/2) | 406 (30/9) | 1315 (100) | |
| DM | ماه بستری | ||||
| قبل از رمضان | رمضان | بعد از رمضان | جمع کل | P | |
| مثبت | 141(37/6) | 117 (31/2) | 117 (31/2) | 375 (100) | 0/98 |
| منفی | 358 (38/1) | 293 (31/2) | 289 (30/8) | 940 (100) | |
| جمع کل | 499 (37/9) | 410 (31/2) | 406 (30/9) | 1315 (100) | |
| سیگاری | ماه بستری | ||||
| قبل از رمضان | رمضان | بعد از رمضان | جمع کل | P | |
| بلی | 127 (39/7) | 106 (33/1) | 87 (27/2) | 320 (100) | 0/24 |
| خیر | 372 (37/4) | 304(30/6) | 319 (32) | 995(100) | |
| جمع کل | 499 (37/9) | 410 (31/2) | 406 (30/9) | 1315 (100) | |
جدول (3): مقایسه میانگین و انحراف معیار LDL، HDL و TG بیماران با تشخیص نارسایی قلبی جبران نشده بستری شده در سه بازه زمانی
| متغیر | یک ماه قبل از رمضان | ماه رمضان | یک ماه بعد از رمضان | P |
| LDL (Mmol/lL) |
28/88 ± 75/32 | 61/03 ± 78/16 | 12/79 ± 90/83 | 0/27 |
| HDL (Mmol/lL) |
13/39 ± 39/60 | 13/90 ± 39/27 | 13/81 ± 39/91 | 0/08 |
| TG (Mmol/lL) |
57/92 ± 101/59 | 55/99 ± 95/58 | 73/13 ± 104/96 | 0/09 |
در ماه رمضان، مسلمانان در سراسر جهان از طلوع تا غروب خورشید از خوردن غذا و نوشیدنی ازجمله داروها پرهیز می‌کنند. ازآنجاکه ماه رمضان از تقویم قمری پیروی میکند، مدت روزه گرفتن بسته به فصل متفاوت است (9). در ماه رمضان تغییراتی در کیفیت غذا و الگوی غذایی ایجاد میشود که ممکن است به دلیل مصرف بیشتر کربوهیدارت‌ها و غذاهای شیرین باشد، به‌طور عمده مشخص شده است که یک ماده مغذی خورده شده در یک زمان غیر معمول به‌صورت دو وعده غذایی بزرگ در سحر و غروب خورشید می‌تواند اثرات متابولیکی متفاوتی ایجاد کند، که این تغییرات متابولیکی در ماه رمضان به‌خوبی شناخته نشده است (8،15).
روزهداری ماه مبارک رمضان به‌طور قابل‌توجهی بر سبک زندگی افراد مؤثر است که به دنبال کاهش دفعات وعده‌های غذایی و مصرف مقادیر بیشتر کالری در طول شب می‌باشد. مشکل در حفظ فواصل دوز 8 تا 12 ساعته برای چندین داروی تجویز شده در این ماه ممکن است به دلیل فارماکودینامیک غیرقابل پیش‌بینی داروها با فواصل کوتاه‌تر، اثرات درمانی متغیری را در بیماران ایجاد کند (16).
به‌طورکلی عوامل متعددی مانند عدم پایبندی به داروها و یا رژیم غذایی، سندرم حاد کرونری، عفونت و/یا تاکی آریتمی باعث بروز علائم نارسایی حاد میشوند. در مطالعهای توسط Abazid و همکاران، مشاهده شد که عدم پایبندی به دارو یا رژیم غذایی مهم‌ترین عامل تشدید کننده نارسایی مزمن جبران نشده بود که نیاز به بستری مجدد در بیمارانی که در ماه رمضان روزه میگرفتند، را باعث میشد (14).
با توجه به مطالب ذکر شده پیرامون تأثیر روزهداری در ماه رمضان بر سبک زندگی و نحوه مصرف داروهای روزانه، این امر ممکن است بر سلامتی بیماران مبتلا به بیماریهای قلبی و عروقی تاثیرگذار باشد. با اینکه بیش از یک میلیارد مسلمان در سرتاسر جهان در ماه رمضان روزه می‌گیرند ولی مطالعات محدودی پیرامون تأثیرات روزهداری بر روی بیماریهای قلبی و عروقی انجام شده است.
در این مطالعه توصیفی-مقطعی در کل سه بازه زمانی ماه‌های شعبان، رمضان و شوال، 1315 نفر از بیماران قلبی در بیمارستان طالقانی و سید الشهداء با تشخیص نارسائی قلبی جبران نشده بستری شده بودند، که از این تعداد 31/2 درصد موارد بستری مربوط به ماه رمضان، 37/9 درصد ماه شعبان و 30/9 درصد در ماه شوال بستری شده بود. تفاوت قابل‌توجهی بین درصد بیماران بستری شده در سه بازه زمانی مورد نظر در بیماران بستری شده با نارسایی قلبی جبران نشده، دیده نشد. در مطالعه ما تفاوت معناداری بین جنس و سن بیماران بستری شده در سه بازه زمانی شعبان، رمضان و شوال وجود نداشت.
در مطالعه Al Suwadi J و همکاران، در یک مطالعه گذشتهنگر در طی 3 ماه -رمضان و یک ماه قبل و بعد از آن- حدود 5095 بیمار مذکر و 3351 بیمار مؤنث با میانگین سنی 2.64 ± 5.11 را مورد بررسی قرار دادند. تعداد بیماران بستری شده مبتلا به نارسای قلبی احتقانی در روزهداری ماه رمضان در مقایسه با موارد مبتلا در ماه‌های غیر روزهداری تفاوت قابل‌توجهی نداشت. همچنین هیچ‌گونه تفاوتی بین خصوصیات دموگرافیکی بیماران در سه بازه زمانی وجود نداشت (17)، که درمجموع با نتایج مطالعه ما مشابه می‌باشد.
در مطالعه ما تفاوت معناداری ازنظر بیماران مبتلا به فشارخون بالا با تشخیص نارسایی قلبی جبران نشده که در سه بازه زمانی ماه رمضان، یک ماه قبل و بعد از رمضان بستری شده بودند وجود نداشت. این عدم تفاوت در بیماران با مشکلات قلبی مبتلا به دیابت و بیمارانی که سیگاری بودند نیز دیده شد.
در مطالعهای نعمتی و همکاران که در سال 2012 در مشهد به بررسی تأثیر روزهداری در رمضان بر ریسک فاکتورهای قلبی و عروقی، بر 82 بیمار که حداقل یکی از فاکتورهای قلبی و عروقی را داشتند، پرداختند؛ هیچ‌گونه تفاوت معناداری بین میزان فشارخون بیماران در بازه زمانی رمضان، بعد از رمضان و قبل از رمضان وجود نداشت. نتایج این بررسیها نشان داد که روزهداری موجب کاهش خطر ابتلا به بیماری کرونری قلبی و سایر بیماریهای قلبی و عروقی می‌گردد (18).
در مطالعه ما سطح LDL و HDL و TG خون در بیماران با تشخیص نارسایی قلبی در ماه رمضان نسبت به یک ماه قبل و بعد از رمضان تفاوت معناداری نداشت. بااین‌حال می‌توان گفت سطح TG خون در ماه رمضان نسبت به دو بازه زمانی دیگر تا حدودی کمتر می‌باشد.
همچنین در مطالعه نعمتی و همکاران، سطوح LDL و TG در بازه زمانی رمضان نسبت به قبل از رمضان و یک ماه بعد از رمضان به‌طور معناداری کمتر می‌باشد (18)، هرچند در مطالعه ما تفاوت معناداری بین سطوح تری گلیسرید و HLD و LDL در سه بازه زمانی بستری بیماران با بیماری قلبی جبران نشده وجود نداشت ولی میزان چربی بیماران در بازه زمانی رمضان نسبت به دو بازه قبل و بعد از رمضان تا حدودی کمتر بود.
Chamsi-pasha و همکاران در سال 2003 در عربستان سعودی مطالعهای با 86 بیمار انجام دادند. تفاوت معناداری در یافتههای آزمایشگاهی بیماران در قبل و بعد از رمضان وجود نداشت که در نهایت نتیجه گرفتند که تأثیر روزهداری در رمضان بر روی بیماران قلبی داری حال عمومی پایدار بسیار جزئی بوده و اکثر این بیماران قادر به روزه گرفتن در رمضان میباشند (19) که با نتایج مطالعه ما همخوانی دارد.
مطالعات ذکر شده و مطالعه حاضر مبین آن است که بیماران با نارسایی قلبی می‌توانند با رعایت رژیم غذایی و دارویی و تحت نظر متخصص اقدام به روزه گرفتن در ماه رمضان نمایند.
بااین‌حال، بر اساس یک مطالعه مروری در زمینه بررسی روزهداری در ماه رمضان و توصیههایی برای بیماران مبتلا به بیماریهای قلبی و عروقی، بیماران مبتلا به HFrEF غیر شدید با خطر «کم-متوسط» در نظر گرفته میشوند. بدان معنا که مشروط به رعایت رژیم دارویی و شرایط بالینی مناسب، می‌توانند روزه بگیرند. همچنین بیماران با HFrEF شدید (LVEF≤35%) و HF پیشرفته، طبق تعریف انجمن قلب و عروق اروپا (ESC) به ترتیب در معرض خطر «بالا» و «بسیار بالا» برای روزهداری در رمضان هستند (20). به‌طورکلی، افزایش ریسک فاکتورها و یا بیماریهای همراه ممکن است خطر روزهداری را در آنها بالاببرد. پس توصیه شده است هر بیمار به‌طور مستقل بررسی و بر اساس شرایط بیماریاش تصمیم‌گیری شود (21).
روزهداری ماه مبارک رمضان به‌طور قابل‌توجهی بر سبک زندگی افراد مؤثر است که به دنبال کاهش دفعات وعده‌های غذایی و مصرف مقادیر بیشتر کالری در طول شب می‌باشد. مشکل در حفظ فواصل دوز 8 تا 12 ساعته برای چندین داروی تجویز شده در این ماه ممکن است به دلیل فارماکودینامیک غیرقابل پیش‌بینی داروها با فواصل کوتاه‌تر، اثرات درمانی متغیری را در بیماران ایجاد کند (16).
به‌طورکلی عوامل متعددی مانند عدم پایبندی به داروها و یا رژیم غذایی، سندرم حاد کرونری، عفونت و/یا تاکی آریتمی باعث بروز علائم نارسایی حاد میشوند. در مطالعهای توسط Abazid و همکاران، مشاهده شد که عدم پایبندی به دارو یا رژیم غذایی مهم‌ترین عامل تشدید کننده نارسایی مزمن جبران نشده بود که نیاز به بستری مجدد در بیمارانی که در ماه رمضان روزه میگرفتند، را باعث میشد (14).
با توجه به مطالب ذکر شده پیرامون تأثیر روزهداری در ماه رمضان بر سبک زندگی و نحوه مصرف داروهای روزانه، این امر ممکن است بر سلامتی بیماران مبتلا به بیماریهای قلبی و عروقی تاثیرگذار باشد. با اینکه بیش از یک میلیارد مسلمان در سرتاسر جهان در ماه رمضان روزه می‌گیرند ولی مطالعات محدودی پیرامون تأثیرات روزهداری بر روی بیماریهای قلبی و عروقی انجام شده است.
در این مطالعه توصیفی-مقطعی در کل سه بازه زمانی ماه‌های شعبان، رمضان و شوال، 1315 نفر از بیماران قلبی در بیمارستان طالقانی و سید الشهداء با تشخیص نارسائی قلبی جبران نشده بستری شده بودند، که از این تعداد 31/2 درصد موارد بستری مربوط به ماه رمضان، 37/9 درصد ماه شعبان و 30/9 درصد در ماه شوال بستری شده بود. تفاوت قابل‌توجهی بین درصد بیماران بستری شده در سه بازه زمانی مورد نظر در بیماران بستری شده با نارسایی قلبی جبران نشده، دیده نشد. در مطالعه ما تفاوت معناداری بین جنس و سن بیماران بستری شده در سه بازه زمانی شعبان، رمضان و شوال وجود نداشت.
در مطالعه Al Suwadi J و همکاران، در یک مطالعه گذشتهنگر در طی 3 ماه -رمضان و یک ماه قبل و بعد از آن- حدود 5095 بیمار مذکر و 3351 بیمار مؤنث با میانگین سنی 2.64 ± 5.11 را مورد بررسی قرار دادند. تعداد بیماران بستری شده مبتلا به نارسای قلبی احتقانی در روزهداری ماه رمضان در مقایسه با موارد مبتلا در ماه‌های غیر روزهداری تفاوت قابل‌توجهی نداشت. همچنین هیچ‌گونه تفاوتی بین خصوصیات دموگرافیکی بیماران در سه بازه زمانی وجود نداشت (17)، که درمجموع با نتایج مطالعه ما مشابه می‌باشد.
در مطالعه ما تفاوت معناداری ازنظر بیماران مبتلا به فشارخون بالا با تشخیص نارسایی قلبی جبران نشده که در سه بازه زمانی ماه رمضان، یک ماه قبل و بعد از رمضان بستری شده بودند وجود نداشت. این عدم تفاوت در بیماران با مشکلات قلبی مبتلا به دیابت و بیمارانی که سیگاری بودند نیز دیده شد.
در مطالعهای نعمتی و همکاران که در سال 2012 در مشهد به بررسی تأثیر روزهداری در رمضان بر ریسک فاکتورهای قلبی و عروقی، بر 82 بیمار که حداقل یکی از فاکتورهای قلبی و عروقی را داشتند، پرداختند؛ هیچ‌گونه تفاوت معناداری بین میزان فشارخون بیماران در بازه زمانی رمضان، بعد از رمضان و قبل از رمضان وجود نداشت. نتایج این بررسیها نشان داد که روزهداری موجب کاهش خطر ابتلا به بیماری کرونری قلبی و سایر بیماریهای قلبی و عروقی می‌گردد (18).
در مطالعه ما سطح LDL و HDL و TG خون در بیماران با تشخیص نارسایی قلبی در ماه رمضان نسبت به یک ماه قبل و بعد از رمضان تفاوت معناداری نداشت. بااین‌حال می‌توان گفت سطح TG خون در ماه رمضان نسبت به دو بازه زمانی دیگر تا حدودی کمتر می‌باشد.
همچنین در مطالعه نعمتی و همکاران، سطوح LDL و TG در بازه زمانی رمضان نسبت به قبل از رمضان و یک ماه بعد از رمضان به‌طور معناداری کمتر می‌باشد (18)، هرچند در مطالعه ما تفاوت معناداری بین سطوح تری گلیسرید و HLD و LDL در سه بازه زمانی بستری بیماران با بیماری قلبی جبران نشده وجود نداشت ولی میزان چربی بیماران در بازه زمانی رمضان نسبت به دو بازه قبل و بعد از رمضان تا حدودی کمتر بود.
Chamsi-pasha و همکاران در سال 2003 در عربستان سعودی مطالعهای با 86 بیمار انجام دادند. تفاوت معناداری در یافتههای آزمایشگاهی بیماران در قبل و بعد از رمضان وجود نداشت که در نهایت نتیجه گرفتند که تأثیر روزهداری در رمضان بر روی بیماران قلبی داری حال عمومی پایدار بسیار جزئی بوده و اکثر این بیماران قادر به روزه گرفتن در رمضان میباشند (19) که با نتایج مطالعه ما همخوانی دارد.
مطالعات ذکر شده و مطالعه حاضر مبین آن است که بیماران با نارسایی قلبی می‌توانند با رعایت رژیم غذایی و دارویی و تحت نظر متخصص اقدام به روزه گرفتن در ماه رمضان نمایند.
بااین‌حال، بر اساس یک مطالعه مروری در زمینه بررسی روزهداری در ماه رمضان و توصیههایی برای بیماران مبتلا به بیماریهای قلبی و عروقی، بیماران مبتلا به HFrEF غیر شدید با خطر «کم-متوسط» در نظر گرفته میشوند. بدان معنا که مشروط به رعایت رژیم دارویی و شرایط بالینی مناسب، می‌توانند روزه بگیرند. همچنین بیماران با HFrEF شدید (LVEF≤35%) و HF پیشرفته، طبق تعریف انجمن قلب و عروق اروپا (ESC) به ترتیب در معرض خطر «بالا» و «بسیار بالا» برای روزهداری در رمضان هستند (20). به‌طورکلی، افزایش ریسک فاکتورها و یا بیماریهای همراه ممکن است خطر روزهداری را در آنها بالاببرد. پس توصیه شده است هر بیمار به‌طور مستقل بررسی و بر اساس شرایط بیماریاش تصمیم‌گیری شود (21).
نتیجه‌گیری
یافتههای مطالعه ما نشان داد روزهداری تاثیری بر تعداد بستری بیماران با نارسایی قلبی جبران نشده در سه بازه زمانی ماه‌های شعبان، رمضان و شوال نداشته است. همچمین یافتههای آزمایشگاهی بیماران مبتلا به بیماری قلبی جبران نشده در این سه بازه زمانی تفاوت معناداری نداشته است ولی می‌توان مشاهده نمود نسبت به ماه‌های قبل و بعد از رمضان تا حدودی سطح HDL و LDL و TG کمتر می‌باشد و این بستگی به نوع رژیم غذایی بیماران دارد. بنابراین بیماران قلبی به علت داشتن حال عمومی پایدار و LVEF بالای 35 درصد قادر به روزه گرفتن زیر نظر پزشک متخصص خود با رعایت رژیم غذایی و دارویی میباشند.
محدودیت‌های طرح و پیشنهادات:
اصلی‌ترین محدودیت طرح انجام آن به‌صورت گذشتهنگر می‌باشد. بیمارانی که در اورژانس درمان و به هر علتی بستری نشده‌اند وارد مطالعه حاضر نشده‌اند. موانع اصلی طرح نبود اطلاعات کافی در پرونده بیمار بود که با تماس تلفنی با بیمار اطلاعات ناقص برطرف گردید با توجه به نبود مطالعه جامع در مورد روزهداری در بیماران با نارسایی قلبی با EF حفظ شده مطالعه در این بیماران و مطالعه آینده نگر در بیماران با نارسایی قلبی شدیدتر و بررسی نحوه مصرف دارو جهت حصول نتیجه مطلوب‌تر در بیماران می‌تواند در تصمیم‌گیری بهتر کمک کند.
یافتههای مطالعه ما نشان داد روزهداری تاثیری بر تعداد بستری بیماران با نارسایی قلبی جبران نشده در سه بازه زمانی ماه‌های شعبان، رمضان و شوال نداشته است. همچمین یافتههای آزمایشگاهی بیماران مبتلا به بیماری قلبی جبران نشده در این سه بازه زمانی تفاوت معناداری نداشته است ولی می‌توان مشاهده نمود نسبت به ماه‌های قبل و بعد از رمضان تا حدودی سطح HDL و LDL و TG کمتر می‌باشد و این بستگی به نوع رژیم غذایی بیماران دارد. بنابراین بیماران قلبی به علت داشتن حال عمومی پایدار و LVEF بالای 35 درصد قادر به روزه گرفتن زیر نظر پزشک متخصص خود با رعایت رژیم غذایی و دارویی میباشند.
محدودیت‌های طرح و پیشنهادات:
اصلی‌ترین محدودیت طرح انجام آن به‌صورت گذشتهنگر می‌باشد. بیمارانی که در اورژانس درمان و به هر علتی بستری نشده‌اند وارد مطالعه حاضر نشده‌اند. موانع اصلی طرح نبود اطلاعات کافی در پرونده بیمار بود که با تماس تلفنی با بیمار اطلاعات ناقص برطرف گردید با توجه به نبود مطالعه جامع در مورد روزهداری در بیماران با نارسایی قلبی با EF حفظ شده مطالعه در این بیماران و مطالعه آینده نگر در بیماران با نارسایی قلبی شدیدتر و بررسی نحوه مصرف دارو جهت حصول نتیجه مطلوب‌تر در بیماران می‌تواند در تصمیم‌گیری بهتر کمک کند.
نوع مطالعه: پژوهشي(توصیفی- تحلیلی) |
موضوع مقاله:
قلب و عروق
فهرست منابع
1. McCullough PA, Philbin EF, Spertus JA, Kaatz S, Sandberg KR, Weaver WD. Confirmation of a heart failure epidemic: findings from the Resource Utilization Among Congestive Heart Failure (REACH) study. J Am College Cardiol 2002;39(1):60-9.
https://doi.org/10.1016/S0735-1097(01)01700-4 [DOI:10.1016/s0735-1097(01)01700-4] [PMID]
2. Danesh SH, Ghderi F, Afzalnia S. Evaluation of Longitudinal Systolic Function in Heart Failure with Normal Ejection Fraction. Med J Mashhad Uni Sci 2007;49(94):435-40 (Persian) [URL]
3. Dunderdale K, Thompson DR, Miles JN, Beer SF, Furze G. Quality‐of‐life measurement in chronic heart failure: do we take account of the patient perspective? Eur J Heart Fail 2005;7(4):572-82. [DOI:10.1016/j.ejheart.2004.06.006] [PMID]
4. Rafii F, Shahpoorian F, Naasher Z, Azarbaad M, Hoseini F. Perspectives of Patients and Nurses on the reality of Learning Cardiac Heart Failure Educational Content. Hayat 2009;14(4):41-55. [Google Scholar]
5. Swedberg K, Cleland J, Dargie H, Drexler H, Follath F, Komajda M, et al. Guidelines for the diagnosis and treatment of chronic heart failure: executive summary (update 2005) The Task Force for the Diagnosis and Treatment of Chronic Heart Failure of the European Society of Cardiology. Eur Heart J 2005;26(11):1115-40. [DOI:10.1093/eurheartj/ehi551]
6. Geisler BP. Treating anemia in heart failure patients: a review of erythropoiesis-stimulating agents. Expert Opin Biol Ther.2010;10(8):1209-16. [DOI:10.1517/14712598.2010.500282] [PMID]
7. Lewis BS, Karkabi B, Jaffe R, Yuval R, Flugelman MY, Halon DA. Anaemia and heart failure: statement of the problem. Nephrol Dial Transplant 2005;20(7):3-6. [DOI:10.1093/ndt/gfh1099] [PMID]
8. Azizi F. Medical aspects of Islamic fasting. Med J Islamic Republic Iran 1996;10(3):241-6. [URL]
9. Almulhem M, Susarla R, Alabdulaali L, Khunti K, Karamat MA, Rasiah T, et al. The effect of Ramadan fasting on cardiovascular events and risk factors in patients with type 2 diabetes: A systematic review. Diabetes Res Clin Pract 2020;159:107918. [DOI:10.1016/j.diabres.2019.107918] [PMID]
10. Salim I, Al Suwaidi J, Ghadban W, Alkilani H, Salam AM. Impact of religious Ramadan fasting on cardiovascular disease: A systematic review of the literature. Curr Med Res Opin 2013;29:343-54. [DOI:10.1185/03007995.2013.774270] [PMID]
11. Yasa E, Ricci F, Holm H, et al. Pacing therapy in the management of unexplained syncope: a tertiary care centre prospective study. Open Heart 2019;6:e001015. [DOI:10.1136/openhrt-2019-001015] [PMID] [PMCID]
12. Salam AM, Sulaiman K, Alsheikh-Ali AA, Singh R, Asaad N, Al-Qahtani A, et al. Acute heart failure presentations and outcomes during the fasting month of Ramadan: an observational report from seven middle eastern countries. Curr Med Res Opin 2017;34:237-45. [DOI:10.1080/03007995.2017.1376629] [PMID]
13. Al Suwaidi J, Bener A, Hajar HA, Numan MT. Does hospitalization for congestive heart failure occur more frequently in Ramadan: A population-based study (1991-2001) Int J Cardiol 2004;96:217-21. [DOI:10.1016/j.ijcard.2003.06.018] [PMID]
14. Abazid RM, Khalaf HH, Sakr HI, Altorbak NA, Alenzi HS, Awad ZM, et al. Effects of Ramadan fasting on the symptoms of chronic heart failure. Saudi Med J 2018;39(4):395-400. [DOI:10.15537/smj.2018.4.22011] [PMID] [PMCID]
16. Norouzy A, Salehi M, Philippou E, Arabi H, Shiva F, Mehrnoosh S, et al. Effect of fasting in R amadan on body composition and nutritional intake: a prospective study. J Hum Nutr Diet 2013;26:97-104. [DOI:10.1111/jhn.12042] [PMID]
17. Smith DA, Beaumont K, Maurer TS, Di L. Relevance of Half-Life in Drug Design. J Med Chem 2017;61(10):4273-82. [DOI:10.1021/acs.jmedchem.7b00969] [PMID]
18. Al Suwaidi J, Bener A, Hajar H, Numan M. Does hospitalization for congestive heart failure occur more frequently in Ramadan: a population-based study (1991-2001). Int J Cardiol 2004;96(2):217-21. [DOI:10.1016/j.ijcard.2003.06.018] [PMID]
19. Nematy M, Alinezhad-Namaghi M, Rashed MM, Mozhdehifard M, Sajjadi SS, et al. Effects of Ramadan fasting on cardiovascular risk factors: a prospective observational study. Nutr J 2012;11(1):69. [DOI:10.1186/1475-2891-11-69] [PMID] [PMCID]
20. Chamsi-Pasha H, Ahmed WH. The effect of fasting in Ramadan on patients with heart disease. Saudi Med J 2004;25(1):47-51. [Google Scholar]
21. Ponikowski P, Voors AA, Anker SD, et al. 2016 ESC guidelines for the diagnosis and treatment of acute and chronic heart failure: the task force for the diagnosis and treatment of acute and chronic heart failure of the European Society of cardiology (ESC). developed with the special contribution of the heart failure association (HFA) of the ESC. Eur J Heart Fail 2016;18:891-975. [DOI:10.3410/f.718489795.793497182]
22. Akhtar AM, Ghouri N, Chahal CAA, Patel R, Ricci F, Sattar N, et al. Ramadan fasting: recommendations for patients with cardiovascular disease. Heart 2022;108(4):258-65. [DOI:10.1136/heartjnl-2021-319273] [PMID] [PMCID]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
